ការសិក្សាស្រាវអំពីប្រវតិ្ដសាស្ត្រ គឺជារឿងសំខាន់ និងចាប់បាច់បំផុតសម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរយើង ព្រោះប្រទេសកម្ពុជាយើងមានវប្បធម៌ និងអរិយធម៌យ៉ាងចំណាស់បំផុត។ អាណាចក្រខ្មែរ ក៏ជាអាណាចក្រដែលធ្លាប់រុងរឿងដ៏អស្ចារ្យ អាចកសាងនូវខឿនវប្បធម៌ និងជាប្រទេសអច្ឆរិយបំផុតដែរ។
អស់រយៈពេលជាច្រើនសតវត្សរ៍មកហើយ នៅតាមតំបន់ជុំវិញដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ និងតំបន់កណ្តាលនៃកម្ពុជាត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយរាជាណាចក្រចាវ៉ា (ឥណ្ឌូនេស៊ីសព្វថ្ងៃនេះ)។ ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ ៨០២ ព្រះអង្គម្ចាស់ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ដែលបានប្រសូត្រ និងចម្រើនវ័យនៅក្នុងរាជវង្ស សៃលេន្ទ្រចាវ៉ា បានប្រកាសតំបន់ដែលរស់នៅដោយខ្មែរឯករាជ្យពីចាវ៉ាហើយ។ ទ្រង់ក៏បានឡើងគ្រងរាជ្យជាទេវរាជ (ស្ដេច) ដោយបូជាចារ្យព្រាហ្មណ៍។ នៅឆ្នាំបន្ទាប់ ទ្រង់បានផ្លាស់ប្តូររាជធានីជាច្រើនដង។ ដំបូង គឺនៅឥន្ទបុរៈ (ខាងកើតកំពង់ចាម) បន្ទាប់មកនៅវត្តភូ (សព្វថ្ងៃនេះនៅឡាវខាងត្បូង) និងទីបំផុតនៅរលួស ខេត្តសៀម (ជិតអង្គរ)។
ខាងក្រោមនេះ គឺជាដំណើរប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរខ្លះៗ នៅមុនសម័យអង្គរ និងក្រោយសម័យអង្គរ៖
នៅឆ្នាំ ៨៨៩ ព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១ បានក្លាយជាស្តេចខ្មែរ។ ទ្រង់ចាប់ផ្ដើមសាងសង់ទីក្រុងអង្គរ បន្ទាប់មកដាក់ឈ្មោះថាយ៉ាសរបុរៈ។ យសោវរៈសោយរាជ្យរហូតដល់ឆ្នាំ៩០០។
នៅឆ្នាំ ១០០២ ព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី១ កំពុងគ្រប់រាជបល្ល័ង្ក។ នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះអង្គ អណាចក្រអង្គរ ត្រូវបានពង្រីកវិសាលភាពយ៉ាងធំធេង ធំជាងប្រទេសប្រទេសថៃ និង ប្រទេសឡាវ នាពេលបច្ចុប្បន្ននេះជាច្រើនដង។
នៅឆ្នាំ ១០៨០ ក្រោយពីអង្គរត្រូវបានសញ្ជ័យ (យកឈ្នះ) ដោយនគរចាម្ប៉ាអភិបាលខេត្តខាងជើងមួយរូបបានប្រកាសខ្លួនឯងថាជាស្ដេចដោយសន្មតឈ្មោះរបស់ខ្លួនថាជ័យវរ្ម័នទី៦។ គាត់គ្រប់គ្រងនគរខ្មែរថ្មី ពីខេត្តភាគខាងជើងគឺជារបស់គាត់។
នៅឆ្នាំ ១១១៣ ក្មួយប្រុសរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៦ ត្រូវបានគ្រងរាជ្យជាស្ដេចនៃខ្មែរ ដោយជ្រើសរើសយកឈ្មោះថ្មីមកប្រើការ ព្រះនាមថា សូរ្យវរ្ម័នទី២។ ហើយក៏ជាសម័យកាលនៃការកសាងប្រាសាទអង្គរវត្តដ៏អស្ចារ្យនេះផងដែរ។
នៅឆ្នាំ ១១៧៧ អង្គរត្រូវបានសញ្ជ័យជាថ្មីម្តងទៀតដោយកងទ័ពមកពីចាម្ប៉ា។ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ដែលជាបងប្អូនជីដូនមួយរបស់ព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២ បានក្លាយជាព្រះមហាក្សត្រនៅឆ្នាំ១១៨១ ហើយក្រោយមកបានដណ្ដើមយកទីក្រុងវីចាយ៉ាជារដ្ឋធានីចំប៉ា (សព្វថ្ងៃនេះវៀតណាម) ។ នៅក្រោមព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ដែនដីខ្មែរបានឈានដល់កម្រិតធំបំផុតមិនធ្លាប់មាន។ វាគ្របដណ្តប់ទាំងស្រុងនៃប្រទេសថៃ និងឡាវនាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយឈានដល់ប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ាម៉ាឡេស៊ី និងវៀតណាមនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានផ្លាស់ប្តូរពីហិណ្ឌូ ទៅព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយធ្វើឱ្យព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនាមានជីវិតជាលើកដំបូងក្នុងអាណាចក្រខ្មែរ។
នៅឆ្នាំ ១២០០ ការកសាងរាជធានីថ្មីមួយ ត្រូវបានចាប់ផ្តើម គឺប្រាសាទអង្គរធំ។ ដោយសារសំណង់ដ៏សម្បើមនេះបានបំផ្លាញធនធានរបស់អាណាចក្រខ្មែរ ទទួលរងនូវបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំបន្ទាប់មកទៀត។
ក្រោយមកទៀត អាណាចក្រអង្គរក៏ចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះ។ នៅឯនគរថៃខាងលិច បានក្លាយជាមហាអំណាចនយោបាយលេចធ្លោរវិញម្តង និងនគរវៀតណាមខាងកើត។ ក្រោយពីការធ្លាក់ចុះរបស់អាណាចក្រខ្មែរ នគរថៃ និងរៀតណាម (យួន) នាំគ្នាគាបសន្កត់ខ្មែរ និងធ្វើទុក្ខដល់ប្រជារាស្ត្រខ្មែរជារឿយៗ។
នៅឆ្នាំ ១៤៣២ បន្ទាប់ពីជនជាតិថៃ បានដណ្តើមយកជ័យជម្នះអង្គរ ប្រជាជនខ្មែរបានបោះបង់ចោលក្រុងអង្គរ និងទុកចោលឱ្យព្រៃឈើដុះយ៉ាងសន្ធឹកឥតបានថែរក្សា។
ចំពោះរឿងរ៉ាវប្រវត្តិសាស្ត្រ យើងគួរតែរៀន និងគួរតែដឹង ដើម្បីទុកជាមេរៀនដ៏វិសេសបំផុតមួយសម្រាប់ជីវិត។ ម្យ៉ាងវិញទៀត បើប្រជាជនខ្មែរយើងមិនដឹងអំពីប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏រុងរឿង និងល្វីចជូរចត់នេះទេ ជាតិសាសន៍ដទៃគេនឹងបំភ្លៃប្រវត្តិសាស្ត្រពុំខាន។ ដូចជាគេនាំគ្នាថា ប្រាសាទអង្គរវត្តិជារបស់ពួកគេជាដើម ទាំងដែលប្រទេសរបស់ខ្លួនបានកើតក្រោយការកសាងអង្គរផងនោះ។ មូលហេតុមកពីយើងមិនដឹងច្បាស់អំពីប្រវត្តិសាស្ត្រ ហើយចាំតែនាំគ្នាជឿដោយអគតិ៕
