ពុទ្ធលទ្ធិ ឬ ពុទ្ធសាសនា
ពុទ្ធលទ្ធិ ជាទស្សនៈ ទ្រឹស្ដី របស់ព្រះពុទ្ធ កើតឡើងជាដំបូង នៅប្រទេសឥណ្ឌា ក្នុងសតវត្សទី៦ មុនគ.ស មានគោលច្បាប់សម្រាប់ប្រព្រឹត្តិប្រតិបត្តិ ចំនួន ៨៤០០០ ធម្មក្ខន្ធដែលមានចរឹកក្នុងគម្ពីរព្រះត្រៃបិដក។ បច្ចុប្បន្ននេះ អ្នកដែលគោរពជឿកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាហៅថា ពុទ្ធសាសនិក មានចំនួន ៥០០.០០០.០០០ នាក់ មាននៅក្នុងប្រទេស ខ្មែរ សៀម លាវ ចិន យួន ភូមា ឥណ្ឌា លង្កា នេប៉ាល ទីបេត៍ ជប៉ុន ម៉ុង្គោលី។ល។
ព្រះត្រៃបិដក Tripltaka
ព្រះត្រៃបិដក ជាគម្ពីរ ដែលជាឃ្លាំងផ្ទុកនូវពុទ្ធវចនៈចំនួន ៨៤០០០ ធម្មក្ខន្ធ ចែកជាសៀវភៅបោះពុម្ពនៅប្រទេសខ្មែរ មានចំនួន ១១០ភាគ ហើយភាគនីមួយៗមានចំនួនប្រមាណពី ២០០-៣០០-៤០០ទំព័រ ជាភាសាបាលី ខ្មែរ។
ព្រះត្រៃបិដក ១១០ភាគនោះគឺៈ
១-វិន័យបិដក មាន ១៣ភាគ មាន ២១០០០ធម្មកន្ធ។
២-សុត្តន្តបិដក មាន ៦៤ភាគ មាន២១០០០ធម្មខន្ធ។
៣-អភិធម្មបិដក មាន ៣៣ភាគមាន៤២០០០ធម្មខន្ធ។
ក-វិន័យបិដកៈ ជាគម្ពីរស្ដីអំពីច្បាប់ក្រឹត្យក្រម ដែលព្រះពុទ្ធទ្រង់បញ្ញាត្ត ហាមប្រាម និងទ្រង់អនុញ្ញាតទុកសម្រាប់ជាគោលប្រព្រឹត្ត ប្រតិបត្តិ នៃបព្វជិត និងគ្រហស្ថដែលជាភិក្ខុ ភិក្ខុនី សាមណេរ សាមណេរី ឧបាសក ឧបាសិកា ទាយក ទាយិកា ។ គម្ពីរវិន័យបិដក ជាកញ្ចក់ សម្រាប់ឆ្លុះមើល នូវជីវប្រវត្តិ ជីវភាព សកម្មភាព របស់ព្រះពុទ្ធ ការអប់រំទូន្មាន ប្រៀនប្រដៅ ពុទ្ធិបរិស័ទ និងសាវ័កដើម្បីផ្សាយសច្ចធម៌ ក្នុងពេលដែលព្រះអង្គគង់ព្រះជន្មាយុនៅឡើយ។
មិនតែប៉ុណ្ណោះ គម្ពីរវិន័យបិដក ជាឯកសារមួយដ៏សំខាន់ដែលបានមបង្ហាញ ព្រឹត្តិការណ៍ផ្សេងៗ ក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា ដូចជាៈ
វិន័យគ្រប់គ្រងប្រទេស របៀបរស់នៅ ផ្នែកប្រវត្តិសាស្ត្រ ភូមិសាស្ត្រ ប្រពៃណី ទំនៀមទម្លាប់ សិល្បៈ វិជ្ជាផ្សេងៗ។ល។
វិន័យបិដក មាន ៥ គម្ពីរ គឺៈ
-អាទិកម្ម ស្ដីអំពីទោសធ្ងន់
-បាចិត្តិយៈ ស្ដីអំពីទោសស្រាល
-មហាវគ្គៈ វគ្គធំ
-ចុល្លវគ្គៈ វគ្គតូច
-បរិវារៈ បទបន្ទាប់បន្សំ, មាតិការាយរង។
ខ-សុត្តន្តបិដកៈ ជាគម្ពីរស្ដីអំពីសូត្រ ឬ អត្ថបទធម៌ដែលព្រះអង្គទ្រង់ទេសនា ពន្យល់ ប្រោសមនុស្សសត្វ ឲ្យប្រព្រឹត្តល្អស្គាល់បុណ្យ បាប ល្អ អាក្រក់ ក្នុងសម័យកាលផ្សេងៗ។ល។ ហើយនឹងមានសូត្រធម៌ខ្លះ សាវ័កសម្ដែងប្រោស ពន្យល់ពួកបរិស័ទមានព្រះ សារីបុត្រ មោគល្លាន អាន្ទន ជាដើម។
សុត្តន្តបិដក មាន ៥ គម្ពីរ គឺៈ
-ទីឃនិកាយ សូត្រវែង ពិស្ដារ
-មជ្ឈិមនិកាយ សូត្រមធ្យម
-សំយុត្តនិកាយ សូត្រប្រហែលៗគ្នា
-អង្គុគ្គរនិកាយ សូត្រដែលចែកជាពួកជាក្រុម
-ខុទ្ទកនិកាយ សូត្រខ្លី តូចតាច។
គ-អភិធម្មបិដកៈ ជាគម្ពីរស្ដីអំពីធម៌អាថ៍ អត្ថនៃធម៌ដ៏ជ្រាលជ្រៅ ល្អិតសុខុម ជាបរមត្ថវិជ្ជា បានដល់ទស្សនៈវិជ្ជាព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលចែង អធិប្បាយ អំពីចិត្ត ចេតសិក រូប និព្វាន។
អភិធម្មបិដក មាន៧គម្ពីរគឺៈ
-ធម្មសង្គណី បំណាត់របៀបធម៌
-វិភង្គ ចំណែករំលែកធម៌
-កថាវត្ថុៈ ចំណុចធម៌ដែលផ្ទុយគ្នា
-បុគ្គលបញ្ញាត្តិ បញ្ញាត្តិ ថាបុគ្គល
-ធាតុកថាៈ វិភាគធាតុ
-យមកៈ ធម៌ជាគូៗ
-បដ្ឋានៈ ធម៌មានទំនាក់ទំនងគ្នា។
និកាយ ពុទ្ធសាសនា
ពុទ្ធសាសនា បែកចេញទៅជានិកាយផ្សេងៗក្រោយ ពេលដែលព្រះពុទ្ធបរិនិព្វាន ប្រមាណជាង២០០ឆ្នាំ តែនិកាយដែលធំៗ មាន២គឺៈ
-មហាយាន (ឧត្ដរនិកាយ-អាចរិយវាទ)
-ហីនយាន (ទក្ខិណានិកាយ-ថេរវាទ)។
១-មហាយាន (Grand véhicule)
យានធំ ទូលាយអាចផ្ទុកមនុស្សសត្វបានច្រើនគ្នា ដឹកនាំឆ្ពោះទៅកាន់ទីរំលត់ទុក្ខគឺព្រះនិព្វាន។ និកាយមហាយាន មានវិន័យធូរស្រាល ស្លៀកខោ ពាក់អាវ ពណ៌លឿង។ និកាយនេះ សង្កត់យ៉ាងខ្លាំង ឬ ឲ្យតម្លៃទៅលើការអប់រំចិត្ត។ និកាយមហាយាន គោរពតាមលទ្ធិអាចរិយវេទ គឺប្រព្រឹត្តប្រតិបត្តិតាមគ្រូអាចារ្យរបស់ខ្លួនតៗគ្នា មិនប្រតិបត្តិតាមគោលព្រះត្រៃបិដក ដូចនិកាយហីនយានទេ។ អ្នកប្រាជ្ញនៃនិកាយមហាយាន បានបង្កើតគម្ពីរដីកាប្លែកអំពីគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកគឺៈ
-គម្ពីរ សទ្ធម្មបុណ្ឌរីក
-គម្ពីរ លង្ការវតាសូត្រ
-គម្ពីរ ប្រាជ្ញាបារមិតា ជាដើម ហើយសុទ្ធតែចារឹកជាអក្សរភាសា សំស្ក្រឹត ទាំងអស់។ និកាយនេះលើកយកភាសា សំស្ក្រឹត ជាធំ ជាយានសម្រាប់សិក្សា។ បច្ចុប្បន្ននេះ និកាយមហាយាន មានឋិតនៅក្នុងប្រទេសចិន យួន ជប៉ុន ទីបេត៍ ម៉ុង្គោលី។ល។
និកាយមហាយានគោរព ពោធិសត្វ ៣អង្គគឺៈ
១-អវលោ កិរតស្វរៈ
២-មញ្ជុស្រី
៣-ម៉ៃត្រិយៈ ឬ ព្រះស្រីអារ្យមេត្រី។
២-ហីនហាន (Petit véhicule)
យានតូចយានចង្អៀត ផ្ទុកមនុស្សសត្វបានតិច មានវិន័យតឹងតែង មានការគោរពវិន័យយ៉ាងម៉ត់ចត់ ជាបឋមជាធំ។ និកាយនេះឲ្យតម្លៃទៅលើវិន័យ ការអប់រំទូន្មានកាយ វាចាចិត្តឲ្យបានល្អត្រឹមត្រូវ ស្រគត់ស្រគំ រម្យទម។ បព្វជិត គ្រងឃ្លុំ ស្បង់ចីពរ ពណ៌លឿង។ និកាយហិនហានគោរព ប្រព្រឹត្ត ប្រតិបត្តិតាមគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកដោយយកភាសាបាលី ជាធំ ជាយាន ក្នុងការសិក្សា ពុទ្ធវចនៈ។ ពុទ្ធសាសនានិកាយហីនហាន មានឋិតនៅប្រទេសៈ ខ្មែរ សៀម លាវ ភូមា លង្កា ឥណ្ឌា នេប៉ាល ។ល។ និកាយនេះ គោរពព្រះពុទ្ធតែមួយអង្គធំ ព្រះសមណគោតម និងព្រះធម៌ ព្រះសង្ឃ។
គោលប្រតិបត្តិក្នុងពុទ្ធសាសនា
ពុទ្ធសាសនិក គ្រប់រូប ទាំងបព្វជិត ទាំងគ្រហស្ថ គប្បីប្រព្រឹត្ត ប្រតិបត្តិ តាមគោលធំៗ ៣យ៉ាងគឺៈ
១-គោព ព្រះពុទ្ធ ព្រះធម៌ ព្រះសង្ឃ ទុកជា ត្រៃសរណគមន៍។
២-ព្យាយាម សិក្សា រៀនសូត្យ ពុទ្ធវចនៈ ធម៌វិន័យ ឲ្យបានចេះចាំពិតប្រាកដ ហើយប្រតិបត្តិតាម ដើម្បីបានជាមធ្យោបាយសាងខ្លួនឲ្យបានល្អ។
៣-បំពេញ ទាន សីល សមាធិ បញ្ញា ដែលជាវិធី ឬ មាគ៌ា អប់រំទូន្មាន កាយ វាចា ចិត្ត ឲ្យបានល្អ ស្អាត ត្រឹមត្រូវ បរិសុទ្ធផូរផង់ ប្រាសចាកលោភៈ ទោសៈ មោហៈ ហើយដែលជាមធ្យោបាយរំដោះខ្លួន ឲ្យផុតចាកទុក្ខទាំងពួង៕
